Τετάρτη 23 Απριλίου 2008

ΕΡΕΥΝΑ: Προστατευόμενες περιοχές, η απειλή της ανάπτυξης

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος είναι επιτακτική ανάγκη για την υποστήριξη της ζωής του ανθρώπου. Το περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές, είναι μοναδική και μη ανανεώσιμη διαχρονική κληρονομιά, και πεδίο διαμόρφωσης και αποτύπωσης της πολιτιστικής ταυτότητας κάθε περιοχής. Η ορθολογική διαχείριση, προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος αποτελούν μοχλό ανάπτυξης και όχι ανασταλτικό παράγοντα των τοπικών οικονομιών. Όμως η οικονομική ανάπτυξη, με τους όρους που αυτή γίνεται αντιληπτή και ασκείται σύμφωνα με το κυρίαρχο πρότυπο, έχει επιφέρει σημαντική συρρίκνωση του φυσικού χώρου και των φυσικών πόρων, με συνέπεια τη διαρκώς επιταχυνόμενη εξάντληση φυσικών πόρων και την εξαφάνιση μορφών ζωής από τον πλανήτη. Οι ανησυχητικές διαστάσεις του φαινομένου αυτού οδήγησαν τη διεθνή κοινότητα να προβάλλει την αναγκαιότητα προστασίας της φύσης, και να λάβει μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση.

Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος είναι υποχρέωση με βάση την Ευρωπαϊκή και την Ελληνική Νομοθεσία, όπως αναλυτικά θα παρουσιαστεί στη συνέχεια.

Στην Ελλάδα όμως, παρά το γεγονός ότι το νομικό πλαίσιο που έχει ψηφιστεί, σύμφωνα και με τις συνταγματικές επιταγές, κρίνεται επαρκές, αυτό παραμένει σε πολύ μεγάλο βαθμό ανεφάρμοστο. Οι τεράστιες αναβολές και αναστολές στον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, η έλλειψη δασολογίου και κτηματολογίου, η δόμηση των εκτός σχεδίου περιοχών, ο πολύ μεγάλος αριθμός μελετών και καταγραφών που δεν θεσμοθετείται έτσι ώστε να συνιστά συγκεκριμένη δέσμευση, ο κατακερματισμός αρμοδιοτήτων σε πολλά υπουργεία και άλλους φορείς, η έλλειψη ελέγχων, αποτελούν τους σοβαρότερους ανασταλτικούς παράγοντες που απορρέουν από την πολιτική που αποφεύγει να δεσμευτεί για την πραγματική προστασία αλλά και την ανάδειξη του φυσικού και γενικότερα του πολιτιστικού περιβάλλοντος.

Πραγματική βάση αυτής της πολιτικής αποτελεί η επικέντρωσή της στην ανάπτυξη της οικονομίας εις βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και της κοινωνίας, αντίθετα με τον ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης που προσπαθεί να εξισορροπήσει τους τρεις αυτούς παράγοντες. Συνέπεια της πολιτικής αυτής είναι η ανάπτυξη που επιτυγχάνεται να συνίσταται σε πρόσκαιρη μεγέθυνση της κερδοφορίας της αγοράς, σε βάρος του περιβάλλοντος και της κοινωνίας.

Η πολύ μεγάλη εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από την οικοδομική δραστηριότητα καθ΄όλη την μεταπολεμική περίοδο, η ανάπτυξη του τριτογενή τομέα και κυρίως του τουρισμού τις τελευταίες δεκαετίες, σε βάρος του πρωτογενή τομέα που παραδοσιακά κυριαρχούσε και του δευτερογενή που ποτέ δεν αναπτύχθηκε, η σύζευξη της οικοδομικής δραστηριότητας με τον τουρισμό που σήμερα επιχειρείται με ανάπτυξη της παραθεριστικής κατοικίας, αποτελούν μια πολύ μεγάλη απειλή για το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον που έχει ήδη κακοποιηθεί για τους λόγους που προαναφέρθηκαν.

Σε τέτοιες συνθήκες, ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός που σήμερα εσπευσμένα προωθείται, έχει στόχο να εδραιώσει και όχι να αποτρέψει περαιτέρω καταστροφές, αφού δεν προτάσσει την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, δεν εξειδικεύει ανάλογα με το χαρακτήρα των επί μέρους περιοχών και δεν θέτει όρια φέρουσας ικανότητας στην εκμετάλλευσή τους, και δεν οδηγεί σε κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης. Επιπλέον, διατηρεί την προνομιακή μεταχείρηση που η υφιστάμενη νομοθεσία έχει ήδη διασφαλίσει για την τουριστική δραστηριότητα, επεκτείνοντας τις υφιστάμενες ρυθμίσεις με τρόπο ώστε να ευνοεί το πρότυπο ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού ακόμα κι όταν αυτό αποκλείται «ποιοτικό» ή «εναλλακτικό». Παράλληλα, ευνοεί υπέρμετρα τις μεγάλες τουριστικές επενδύσεις τις οποίες «αντιλαμβάνεται» ως μικτές επιχειρήσεις τουρισμού – real estate.

2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

2.1 Εθνικοί Δρυμοί - Αισθητικά Δάση - Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης

Το πρώτο βήμα δημιουργίας ελληνικού θεσμικού πλαισίου για τις προστατευόμενες περιοχές αποτέλεσε ο Αναγκαστικός Νόμος 856/1937 «Περί Εθνικών Δρυμών», βάσει του οποίου ιδρύθηκαν οι Εθνικοί Δρυμοί Ολύμπου και Παρνασσού (1938). Στους σκοπούς του Νόμου (Σημ.1) συγκαταλέγεται, τόσο πρώιμα, η ανάπτυξη του τουρισμού.

Το 1971, νέο Ν.Δ. (Σημ.2) θέσπισε δύο επιπλέον κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών, τα Αισθητικά Δάση και τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης. Τα τελευταία μπορούν να είναι μεμονωμένα δέντρα ή συστάδες δέντρων, σπάνια είδη φυτών με ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωγραφική, αισθητική και ιστορική σημασία, αλλά και υγρότοποι και άλλα αξιόλογα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος.

ΕΘΝΙΚΟΙ ΔΡΥΜΟΙ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΔΑΣΗ - ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
Στην Ελλάδα έχουν καθοριστεί:

  • 11 Εθνικοί Δρυμοί (στην Κρήτη 1,  της Σαμαριάς)
  • 19 Αισθητικά Δάση (στην Κρήτη 1, το φοινικόδασος Βάι)
  • 51 Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης (στην Κρήτη 5: ο Πλάτανος Βλάτου Χανίων, ο αειθαλής Πλάτανος των Αζωγυρών Χανίων, ο αειθαλής πλάτανος της Φαιστού, η δρυς στις Κορφές Ηρακλείου και το κρητικό κεφαλάνθηρο (Σημ.3) στις Καμάρες Ηρακλείου.
Αρμόδιος φορέας: Υπουργείο Γεωργίας, Δ/νσεις Δασών.

2.2 Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με την περιβαλλοντική νομοθεσία 

Τα 1986 με τη νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος, που αποτέλεσε την πρώτη απόπειρα ολοκληρωμένης θεσμοθέτησης κανόνων και στόχων εξασφάλισης «υψηλής ποιότητας περιβάλλοντος για τον άνθρωπο» (Σημ.4), εισάγεται η έννοια της Προστασίας της Φύσης και του Τοπίου, που περιέχει μια νέα κατηγοριοποίηση των προστατευόμενων περιοχών. Έτσι, οι προστατευόμενες περιοχές διακρίνονται (Σημ.5), με βάση συγκεκριμένα κριτήρια χαρακτηρισμού, ως:
  • Περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης
  • Περιοχές προστασίας της φύσης
  • Εθνικά πάρκα, (Εθνικοί Δρυμοί για περιοχές δασικού χαρακτήρα, ή Εθνικά Θαλάσσια Πάρκα για θαλάσσιες περιοχές).
  • Προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί, προστατευόμενα τοπία και στοιχεία του τοπίου
  • Περιοχές οικοανάπτυξης
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
Στην Ελλάδα έχουν καθοριστεί:

  • Καμία περιοχή απόλυτης προστασίας της Φύσης
  • 2 περιοχές προστασίας της φύσης (στις νήσους Κω και Μήλο) και καμία στην Κρήτη
  • 8 Εθνικά Πάρκα και Εθνικά Θαλάσσια Πάρκα (1992-2006) και κανένα στην Κρήτη
  • Κανένας προστατευόμενος φυσικός σχηματισμός, προστατευόμενο τοπίο ή στοιχεία τοπίου
  • 1 περιοχή οικοανάπτυξης που δεν είναι στην Κρήτη.
Αρμόδιος φορέας: Υπουργεία, Γεωργίας, ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Βιομηχανίας και κατά περίπτωση άλλο συναρμόδιο προτείνουν έκδοση Π.Δ.! Επιτρέπεται ανταλλαγή ιδιωτικών εκτάσεων με εκτάσεις του Δημοσίου ή και αναγκαστική απαλλοτριώση αν στις προστατευόμενες περιοχές επιβληθούν όροι ιδιαίτερα επαχθείς

2.3 Οι Τόποι Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους

Οι Τόποι Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους από το 1950 καθορίζονταν με νομοθεσία του Υπουργείου Πολιτισμού (Σημ.6) και μετά από πράξη του Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Το σκεπτικό του χαρακτηρισμού των Τόπων αυτών ήταν να προστατευτεί το φυσικό κάλλος των περιοχών γύρω από αρχαιολογικής σημασίας χώρους.

Το Υπουργείο ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., έχοντας αναλάβει από το 1984 (Σημ.7) την ευθύνη των Τόπων Ιδιαιτέρου Φυσικού κάλλους, εφάρμοσε το πρόγραμμα «Οριοθέτηση και Καθορισμός Μέτρων Προστασίας Τοπίων Ιδιαιτέρου Φυσικού Κάλλους» (1996-1999) για την επανεξέταση και αξιολόγηση, με νέα κριτήρια, των τοπίων με εξέχουσα φυσική ομορφιά. Το εν λόγω πρόγραμμα αποτέλεσε μια από τις πηγές δημιουργίας της Βάσης Δεδομένων για την Ελληνική Φύση «ΦΙΛΟΤΗΣ», που δημιουργήθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και είναι προσβάσιμη μέσω διαδικτύου (Σημ.8).

ΤΟΠΙΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ
  • Στη βάση δεδομένων «ΦΙΛΟΤΗΣ» περιλαμβάνονται ως Τοπία Ιδιαιτέρου Φυσικού κάλλους, με σκοπό να υπαχθούν σε κάποιο καθεστώς προστασίας και διαχείρισης σύμφωνα με το Νόμο 1650/86, 449 περιοχές στην Ελλάδα, από τις οποίες 82 στην Κρήτη. Η διαδικασία αυτή, μέχρι σήμερα, δεν έχει γίνει!
Αρμόδιος φορέας: Υπουργείο ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.

2.6 Καταφύγια Άγριας Ζωής – Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές – Κρατικά Εκτροφεία Θηραμάτων

Στο Δασικό Κώδικα από το 1969 (Σημ.9) προβλεπόταν να χαρακτηρίζονται περιοχές ως Καταφύγια Θηραμάτων. Το 1998 με νεώτερο νόμο (Σημ.10) τα Καταφύγια Θηραμάτων μετονομάστηκαν σε Καταφύγια Άγριας Ζωής. Σκοπός του χαρακτηρισμού των Καταφυγίων Άγριας Ζωής, όπως και των Ελεγχόμενων Κυνηγετικών Περιοχών και των Κρατικών Εκτροφείων Θηραμάτων είναι η προστασία και διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος και η διατήρηση, ανάπτυξη και εκμετάλλευση του θηραματικού πλούτου της χώρας. Εκτός από την απαγόρευση θήρας και σύλληψης κάθε είδους άγριας πανίδας για μη ερευνητικούς σκοπούς, για τα Καταφύγια Άγριας Ζωής ισχύει απαγόρευση καταστροφής κάθε είδους ζώνης με φυσική βλάστηση, καταστροφής των ζωντανών φυτοφρακτών, αμμοληψίας, αποστράγγισης και αποξήρανσης ελωδών εκτάσεων και ρύπανσης των υδατικών πόρων. Απαγορεύεται επίσης η ένταξη των περιοχών σε πολεοδομικό σχεδιασμό.

Παρά το γεγονός ότι οι περιοχές αυτές αποτελούν ένα δίκτυο προστατευόμενων περιοχών, παρατηρούμε σε πολλές περιπτώσεις κατάργηση περιοχών και αυτό δημιουργεί πολλά και εύλογα ερωτηματικά για τις σκοπιμότητες που το επιβάλλουν.

Στην Κρήτη υπάρχουν:
  • 42 περιοχές χαρακτηρισμένες ως Καταφύγια Άγριας Ζωής
  • 1 Ελεγχόμενη Κυνηγετική Περιοχή και
  • 3 περιοχές Κρατικά Εκτροφεία Θηραμάτων
Αρμόδιος φορέας:  Περιφέρειες/Δ/νσεις Δασών

2.5 Προστατευόμενοι υγρότοποι 

Η Ελλάδα το 1974 επικύρωσε τη Συνθήκη Ραμσάρ για τους υγροτόπους (Σημ.11) που προέβλεπε την οριοθέτηση υγροτόπων διεθνούς σημασίας, τη σύνταξη διαχειριστικών σχεδίων και την προστασία των οικοσυστημάτων και της ορνιθοπανίδας των υγροτόπων αυτών. Η Σύμβαση εισήγαγε την έννοια «ορθολογικής χρήσης» όλων των υγροτόπων μιας χώρας, είτε περιλαμβάνονται στον κατάλογο των Υγροτόπων Ραμσάρ είτε όχι.

Στην Ελλάδα έχουν καθοριστεί:
  • 10 περιοχές ως υγρότοποι Ραμσάρ (λίμνες, λιμνοθάλασσες, δέλτα μεγάλων ποταμών) Κανένας από αυτούς δε βρίσκεται στην Κρήτη
Αρμόδιος φορέας: Πολλά συναρμόδια υπουργεία

Το 1991-94, το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, (ΕΚΒΥ) κατέγραψε τους ελληνικούς υγρότοπους. Σε έκδοσή του με τίτλο «Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων ως φυσικών πόρων: Πρώτη προσέγγιση» περιλαμβάνονται 378 καταχωρήσεις. Μέχρι το 2005 ήταν καταγεγραμμένοι 78 υγρότοποι σε 20 νησιά. Μέσα., από το πρόγραμμα «Προστασία των Υγροτόπων του Αιγαίου» της WWF δημιουργήθηκε κατάλογος 353 υγροτόπων σε 52 νησιά του Αιγαίου (εκτός Κρήτης). Η καταγραφή των υγροτόπων της Κρήτης είναι τώρα σε εξέλιξη.

«Ιδιαίτερα οι μικροί υγρότοποι, που είναι πιο ευάλωτοι λόγω μεγέθους, είναι σήμερα τα περισσότερο απειλούμενα οικοσυστήματα στο Αιγαίο και φαίνεται ότι αρκετοί από αυτούς θα εξαφανιστούν πριν καν θεσπιστεί κάποιο νομικό πλαίσιο προστασίας και γίνουν αποτελεσματικοί οι μηχανισμοί εφαρμογής του. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες υποβαθμίζουν και συρρικνώνουν με ανησυχητικούς ρυθμούς τους υγρότοπους στα νησιά του Αιγαίου: Οι δυο στους τρεις υγροτόπους ρυπαίνονται σοβαρά από στερεά απορρίμματα ή από υγρά απόβλητα. Το 84% από αυτούς που εξετάστηκαν έχουν υποβαθμιστεί ή αλλοιωθεί σημαντικά. Οι βασικοί τύποι υποβάθμισης είναι οι εκχερσώσεις και τα μπαζώματα (57,4%), οι διανοίξεις δρόμων (49,5%), η δόμηση (48,1%) και η επέκταση καλλιεργειών εις βάρος των υγροτοπικών εδαφών (39,7%). Ο απώτερος σκοπός είναι η μετατροπή των υγροτόπων σε οικόπεδα και η οικοδόμησή τους, ενώ η κύρια αιτία είναι η εκρηκτική αύξηση της ζήτησης για οικοδομήσιμη γη κοντά στη θάλασσα και οι υπέρογκες τιμές, και άρα τα κέρδη, που τη συνοδεύουν, σε συνδυασμό με την έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού και τη δυνατότητα της εκτός σχεδίου δόμησης» (Σημ.12).

2.7 Βιογενετικά Αποθέματα, Ευρωδίπλωμα, Αποθέματα Βιόσφαιρας UNESCO και Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς UNESCO

Το «Ευρωπαϊκό Δίκτυο Βιογενετικών Αποθεμάτων» ιδρύθηκε το 1976 από το Συμβούλιο της Ευρώπης, με σκοπό τη διατήρηση αντιπροσωπευτικών δειγμάτων χλωρίδας, πανίδας και φυσικών περιοχών της Ευρώπης. Το Ευρωδίπλωμα θεσμοθετήθηκε επίσημα από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1973 και απονέμεται σε τόπους που αναγνωρίζονται ως περιοχές φυσικής κληρονομιάς ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος και προστατεύονται κατάλληλα. Σε περίπτωση υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος των προστατευόμενων τόπων είναι δυνατή η άρση του Ευρωδιπλώματος.

Στο πλαίσιο του προγράμματος της UNESCO «Άνθρωπος και Βιόσφαιρα» έχουν δημιουργηθεί περίπου 400 κέντρα μελέτης της βιόσφαιρας σε όλο τον κόσμο, στα οποία ερευνώνται και προστατεύονται όλα τα υπάρχοντα είδη του οικοσυστήματος. Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση για την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO το 1981, και έχει κηρυξει ως Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς για το φυσικό περιβάλλον δύο περιοχές της Ελλάδας (Μετέωρα και Άθω).

Στην Ελλάδα υπάρχουν:
  • 16 περιοχές χαρακτηρισμένες ως Βιογενετικό Απόθεμα και στην Κρήτη 1, ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς
  • 1 περιοχή με Ευρωδίπλωμα, ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς
  • 2 περιοχές χαρακτηρισμένες ως Απόθεμα Βιόσφαιρας της UNESCO από τις οποίες ο ένας είναι και πάλι ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς
Αρμόδιος φορέας: Υπουργείο Γεωργίας
  • 2 περιοχές χαρακτηρισμένες ως Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και κανένας στην Κρήτη.
Αρμόδιος φορέας: Υπουργείο Πολιτισμού

Η Ελλάδα έχει επίσης υπογράψει τις συμβάσεις:
• Της Βόννης για τη διατήρηση μεταναστευτικών ειδών αγρίων ζώων (1983)
• Της Βαρκελώνης για την προστασία της Μεσογείου από τη ρύπανση (1976)
• Της Βέρνης για τη διατήρηση της Ευρωπαϊκής άγριας ζωής και των φυσικών βιοτόπων (1979)
• Του Ρίο ντε Τζανέιρο για τη Βιολογική Ποικιλότητα (1992)


2.8 Το Πρόγραμμα και οι Βιότοποι CORINE

Το 1985, υλοποιήθηκε το Προγράμμα CORINE (Σημ.13) Επρόκειτο για ένα πιλοτικό πρόγραμμα για συγκέντρωση, συντονισμό και έλεγχο της ακρίβειας της πληροφορίας για την κατάσταση του περιβάλλοντος και των φυσικών διαθεσίμων της Κοινότητας, με σκοπό τα στοιχεία να χρησιμοποιηθούν για τη σωστή διαχείριση του περιβάλλοντος. Δημιουργήθηκε μια σειρά βάσεων δεδομένων, οι οποίες περιγράφουν το περιβάλλον στα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με γεωγραφικά στοιχεία, στοιχεία για τη φύση, την κάλυψη του εδάφους, την ατμόσφαιρα, το νερό όπως επίσης και με κοινωνικο-οικονομικά στοιχεία.

Στην Ελλάδα το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε από τον Οργανισμό Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος (Ο.Κ.Χ.Ε.) το 1999, υπό την επίβλεψη του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. περίπου τέσσερα χρόνια μετά την προγραμματισμένη ημερομηνία παράδοσης των αποτελεσμάτων.

Στην Ελλάδα καταγράφηκαν:
  • 430 βιότοποι CORINE με συνολική έκταση 34.395 τετραγωνικά χιλιόμετρα ή 26,1% της χερσαίας έκτασης της χώρας. 76 βιότοποι βρίσκονται στην Κρήτη
Περίπου το 1/3 από τις περιοχές αυτές περιλαμβάνεται σε περιοχές του Δικτύου NATURA 2000 και / ή σε Καταφύγια Άγριας Ζωής. Αυτό δε σημαίνει ότι και οι υπόλοιπες περιοχές με βιοτόπους CORINE δεν χρήζουν ανάδειξης και προστασίας.

2.8 Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000


Η Οδηγία 79/409/ΕΟΚ «Για την προστασία των άγριων πουλιών» αποτελεί την πρώτη σημαντική Κοινοτική Οδηγία για την προστασία της άγριας πανίδας. Τα κράτη-μέλη έχουν υποχρέωση να χαρακτηρίζουν ως «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» ΖΕΠ (SPA) τις περιοχές, όπου υπάρχουν πληθυσμοί και οικότοποι των προστατευόμενων ειδών πουλιών και άλλων μεταναστευτικών ειδών και να διασφαλίζουν με κάθε τρόπο την προστασία των ΖΕΠ από τη ρύπανση και κάθε είδους υποβάθμιση, που θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στα πουλιά.

Δεκατρία χρόνια αργότερα η Οδηγία 79/409/ΕΟΚ (Σημ.14) έγινε συνοδευτική της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Πρόκειται για τη θεμελιώδη Οδηγία για την προστασία της φύσης στην Ευρώπη, με την οποία ιδρύεται το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών ΦΥΣΗ 2000 (NATURA 2000). Στόχος είναι η προστασία ή / και αποκατάσταση των τύπων οικοτόπων κοινοτικής σημασίας ή / και των ειδών χλωρίδας και πανίδας, που έχουν κοινοτική σημασία.

Για την ίδρυση του δικτύου κάθε κράτος-μέλος έχει επιλέξει με κοινά κριτήρια τις προστατευτέες περιοχές στην επικράτειά του, έτσι ώστε να καλύπτονται ικανοποιητικά οι τύποι οικοτόπων και τα είδη των παραρτημάτων άλλους Οδηγίας. Ο καθορισμός των προς ένταξη περιοχών στο δίκτυο ΦΥΣΗ 2000 έχει γίνει σε όλα τα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο ελληνικός εθνικός κατάλογος οριστικοποιήθηκε το 2006.

Οι επιλεγμένες περιοχές ονομάζονται «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας» ΤΚΣ (SCI). Στο δίκτυο περιλαμβάνονται και οι «Ζώνες Ειδικής Διατήρησης» ΖΕΠ (SPA) για την προστασία της ορνιθοπανίδας. Οι περιοχές πολλών ΤΚΣ και ΖΕΠ αλληλεπικαλύπτονται ολικώς ή μερικώς, επειδή πολλές περιοχές περιλαμβάνουν σημαντικά είδη πτηνών και τους οικοτόπους τους, αλλά και άλλους ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος τύπους οικοτόπων και είδη φυτών και ζώων.

Στην Ελλάδα υπάρχουν:
  • 371 περιοχές ΤΚΣ (SCI) και ΖΕΠ (SPA) και στην Κρήτη 53
Έχουν συσταθεί μόνο 27 Φορείς Διαχείρισης και στην Κρήτη 1, αυτός του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς
Η ανακήρυξη και θεσμοθέτηση των περιοχών NATURA σε όλη την Ελλάδα αφορά σήμερα μόλις το 6% των Δικτύου. Οι εγκεκριμένες Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (ΕΠΜ), καλύπτουν μόνο το 13% των περιοχών του δικτύου.
Αρμόδιος φορέας: Υπουργείο ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.


Σήμερα η Ελλάδα υποχρεώνεται να δώσει λόγο στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, όπου έχει ήδη παραπεμφθεί, για ανεπαρκή προστασία των περιοχών των Οδηγιών 79/409/ΕΟΚ και 92/43/ΕΟΚ επειδή θεωρείται ότι ο τρόπος ενσωμάτωσης των Οδηγιών στην ελληνική νομοθεσία, αφήνει «παράθυρο» για μια πιο ελαστική εφαρμογή των περιορισμών που συνδέονται με την οριοθέτηση και τις επιτρεπόμενες χρήσεις στις προστατευόμενες περιοχές. Οι Οδηγίες επιτρέπουν στις περιοχές του Δικτύου Natura την ανάπτυξη έργου που δεν σχετίζεται με τους σκοπούς της προστασίας, αρκεί το έργο να μην έχει αρνητικές επιπτώσεις στον υπό προστασία τόπο. Στην περίπτωση όμως που έχει τέτοιες επιπτώσεις, ένα έργο μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν ληφθούν αντισταθμιστικά μέτρα και μόνο εάν συντρέχουν επιτακτικοί λόγοι δημοσίου συμφέροντος, οι οποίοι για την περίπτωση που διακυβεύεται η προστασία οικοτόπου ή είδους προτεραιότητας περιορίζονται σε αυτούς της δημόσιας υγείας και ασφάλειας.

3. Ο ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

Η ιστορία του Χωροταξικού σχεδιασμού στην Ελλάδα είναι μια μεγάλη ιστορία αναβολών και αναστολών. Με τη νομοθεσία που υπήρχε από το 1976 δεν εγκρίθηκε ποτέ κανένα χωροταξικό σχέδιο! Νεότερη νομοθεσία υπάρχει από το 1999 (Σημ.19.

ΣΤΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΝΟΜΟ ΠΡΟΒΛΕΠΟΝΤΑΙ:
ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΕΙΔΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ
Ο νόμος αυτός επέτρεψε κατά την πρώτη εφαρμογή του την κατάρτιση και έγκριση Ειδικών και Περιφερειακών Πλαισίων χωρίς την ύπαρξη εγκεκριμένου Γενικού Πλαισίου.

Το 2003 εγκρίθηκαν:
• 12 Περιφερειακά Πλαίσια για όλες τις Περιφέρειες της χώρας εκτός της Αττικής.
• 1 Ειδικό Πλαίσιο για τα καταστήματα κράτησης
Εκπονήθηκαν αλλά δεν εγκρίθηκαν:
• Γενικό Πλαίσιο και
• 2 Ειδικά Πλαίσια, για τις παράκτιες περιοχές και για τον ορεινό χώρο.

Το 2004 εξαγγέλθηκε η ανάθεση:
Εκ νέου του Γενικού Πλαισίου
Εκ νέου των Ειδικών Πλαισίων για τον παράκτιο και τον ορεινό χώρο και άλλων Ειδικών Πλαισίων:
• Για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
• Για τη Βιομηχανία και
• Για τον Τουρισμό

ΣΗΜΕΡΑ ΕΧΟΥΝ ΕΚΠΟΝΗΘΕΙ
Το Γενικό Πλαισίο και τα Ειδικά πλαίσια:
• Για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
• Για τη Βιομηχανία και
• Για τον Τουρισμό


Όλα τα παραπάνω Πλαίσια έχουν δεχθεί μια πολύ μεγάλη κριτική για την επικέντρωσή τους στα θέματα της οικονομίας, την υποβάθμιση των ζητημάτων του περιβάλλοντος, και την αοριστία που επιτρέπει αυθαίρετες εφαρμογές. Αυτό, όμως, που έχει δεχθεί τη γενική κατακραυγή και του οποίου ζητείται η απόσυρση είναι το Ειδικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό.

Ήδη τα Πλαίσια αυτά, αποτυπώνοντας την πολιτική για την επόμενη 15ετία έχουν δημιουργήσει προσδοκίες και τετελεσμένες καταστάσεις στην αγορά του τουρισμού και της παραθεριστικής κατοικίας με καταστροφές που έρχονται να προστεθούν σε όσες ήδη έχουν γίνει. Δυστυχώς στη διαδικασία αυτή των επιχειρηματικών δράσεων και μάλιστα επί προστατευόμενων περιοχών, συμμετέχει ενεργά και η Εκκλησία η οποία έχει ή διεκδικεί την κυριότητα περισσότερων από 1.100.000 στρεμμάτων δασικής γης που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλους τους νομούς της χώρας (Σημ.16) . Η έλλειψη δασολογίου δίνει τη δυνατότητα στην Εκκλησία, όπως και στους ιδιώτες, να επιτυγχάνουν δια της δικαστικής οδού τον αποχαρακτηρισμό των περιοχών αυτών, προκειμένου να προχωρήσουν στην εκμετάλλευσή τους για τουριστικές εγκαταστάσεις, συνεδριακά κέντρα, αιολικά πάρκα κλπ.

ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ που εκπονήθηκε με προοπτική 15ετίας, στο χάρτη για τις προστατευόμενες περιοχές αποτυπώνεται η υποχρέωση μόνο για τις 27 περιοχές όπου ήδη έχουν συσταθεί Φορείς Διαχείρισης. Μεταξύ αυτών στην Κρήτη μόνο γι αυτόν του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς. Ανησυχούμε πολύ βλέποντας στα σχέδια αυτά να αποτυπώνεται η πρόθεση για χωρίς όρια τουριστική εκμετάλλευση συγκεκριμένων περιοχών, μεταξύ των οποίω συγκαταλέγεται η Κρήτη. Σε περίπτωση που η θεσμοθέτηση των Διαχειριστικών Σχεδίων των περιοχών αυτών προηγηθεί, όπως θα έπρεπε να γίνει, είναι πολύ πιθανό τα Σχέδια αυτά να βάλουν εμπόδια σε μεγάλα επενδυτικά σχέδια.

ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ αναγορεύει την πολιτική για την τουριστική ανάπτυξη σε μονοκαλλιέργεια για τη χώρα σε βάρος άλλων τομέων της οικονομίας, επιβάλλοντας την εγκατάσταση μεγάλων τουριστικών επενδύσεων όχι μόνο σε προστατευόμενες περιοχές σε βάρος του των συλλογικών φυσικών πόρων αλλά και σε γη υψηλής παραγωγικότητας, σε βάρος της πολιτικής ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας. Αγνοεί παντελώς την έννοια του κορεσμού. Για την Κρήτη ειδικά, δεν προκρίνει την ανάπτυξη ήπιου τουρισμού στα όρια των υφιστάμενων οικισμών που σημειώνεται ως επιλογή για άλλα νησιά, αλλά στην εκτός σχεδίου δόμηση!

ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ επιτρέπει την κατασκευή και πώληση παραθεριστικών κατοικιών σε ποσοστό 70% της συνολικής επιφανείας της τουριστικής εγκατάστασης που οικοδομείται:
  • με Συντελεστές Δόμησης τετραπλάσιους από αυτούς που κτίζουν οι πολίτες,
  • με δυνατότητα κατάτμησης των γηπέδων στην εκτός σχεδίου δόμηση που σήμερα δεν επιτρέπεται και
  • με επιδοτήσεις του αναπτυξιακού νόμου
3.1 Το Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης

Η θεσμοθέτηση των Χωροταξικών Πλαισίων Εθνικού επιπέδου, απειλεί προοπτικά να τροποποιήσει προς το χειρότερο και το εγκεκριμένο Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης (Σημ.17). Το Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης υποδεικνύει την οργάνωση δικτύων των περιοχών με φέρουσα ικανότητα «πολιτιστικού κεφαλαίου» σε όλη την Κρήτη, που βασίζεται στο δίκτυο των περιοχών του δικτύου NATURA 2000 και το περιλαμβάνει. Σε σχέση με τις περιοχές αυτές (μεταξύ αυτών, σε επαφή με αυτές ή και σε τμήματα αυτών) προτείνει συγκεκριμένες ζώνες ήπιας τουριστικής ανάπτυξης. Καθορίζει επίσης συγκεκριμένες ζώνες για ποιοτική αναβάθμιση των τουριστικών μονάδων και για έλεγχο της τουριστικής ανάπτυξης εκτός των προστατευόμενων περιοχών, αλλά όχι και νέες ζώνες τουριστικής ανάπτυξης.

Δυστυχώς, σύμφωνα με τον χωροταξικό νόμο, τα Χωροταξικά Πλαίσια θεωρούνται κατευθυντήρια και δεν καθορίζουν χρήσεις γης. Έτσι, το εγκεκριμένο σχέδιο στην πράξη δεν εφαρμόζεται, αναμένοντας τον πολεοδομικό σχεδιασμό που θα ορίσει χρήσεις γης αλλά αντιμετωπίζοντας και απόψεις ότι οι κατευθύνσεις που παρέχει δεν είναι υποχρεωτικής εφαρμογής, αλλά αόριστες υποδείξεις!

Στη λογική αυτή πρωτοστατεί το ίδιο το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. το οποίο, αγνοώντας το Χωροταξικό Πλαίσιο που το ίδιο ενέκρινε, προχωράει σε αδειοδότηση έργων και επενδύσεων πάνω σε προστατευόμενες περιοχές (Σημ.18) , εγκρίνοντας απλές μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων για μικρές αλλά ακόμα ακόμα και για πολύ μεγάλες παρεμβάσεις.

Θα αναφερθούμε σε δύο τέτοιες περιπτώσεις που θεωρούμε κραυγαλέες:

3.2 Η επένδυση στο Κάβο Σίδερο

Η πρώτη απ΄αυτές αφορά στην επένδυση στο Κάβο Σίδερο. Στην περιοχή αυτή του Δήμου Ιτάνου Νομού Λασιθίου η Βρετανική εταιρία «Loyalward Ltd» σχεδιάζει την κατασκευή έξι τουριστικών οικισμών και ξενοδοχείων πολυτελείας, συνολικής δυναμικότητας 7.000 κλινών, τρία γήπεδα γκολφ, συνεδριακό κέντρο και άλλες εγκαταστάσεις σε έκταση 26000 στρεμμάτων της Μονής Τοπλού που θα εκμεταλλεύεται για 80 χρόνια.

Η έκταση βρίσκεται μέσα σε περιοχή του Δικτύου Natura 2000 με κωδικούς GR 4320006 και GR 4320009 (Σημ.19). Στην περιοχή υπάρχει υψηλός κίνδυνος ερημοποίησης σύμφωνα με τη Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για την Απερήμωση και τα προγράμματα CORINE, MEDALUS, DESERTLINKS, DESIRE. Για την περιοχή έχει συνταχθεί από το 1998 ειδική περιβαλλοντική μελέτη και διαχειριστικό σχέδιο που απαγορεύει την οικιστική ανάπτυξη, χωρίς να έχει έκτοτε εγκριθεί, τροποποιηθεί ή απορριφθεί από το ΥΠΕΧΩΔΕ. Πρόκειται για μια επένδυση τουρισμού και παραθεριστικής κατοικίας.

Το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. έχει εγκρίνει την εγκατάσταση με μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων παρά το γεγονός ότι το σχέδιο αυτό έρχεται σε αντίθεση με το εγκεκριμένο Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τέτιου είδους τουριστικές εγκαταστάσεις προωθούνται στην ίδια αλλά και σε άλλες περιοχές της Κρήτης με ίδια χαρακτηριστικά όπως είναι η περίπτωση του Δήμου Τυμπακίου στο Νομό Ηρακλείου.

3.4 Η κατασκευή λιμένα - διαμετακομιστικού κέντρου στον κόλπο της Μεσσαρά

Η περιοχή χωροθέτησης του λιμανιού είναι ο κόλπος τη Μεσσαράς, όπου βρίσκεται η πιο μεγάλη και παραγωγική πεδινή ζώνη της Κρήτης και ο Δήμος Τυμπακίου, όπου ο πρωτογενής τομέας, κυρίως θερμοκηπιακές καλλιέργειες, (57,9%) και ο τριτογενής τομέας (33,6%) εμφανίζονται ιδιαίτερα δυναμικοί. Από όλες τις μελέτες της περιοχής και το Χωροταξικό Πλαίσιο της Κρήτης προκύπτει το αναπτυξιακό πρότυπο της περιοχής που είνει η σύζευξη της αγροτικής οικονομίας με τον τουρισμό. Προκύπτει επισης η αναγκαιότητα εφαρμογής σχεδιασμού για να αντιμετωπιστούν συγκρούσεις χρήσεων γης που έχουν δημιουργηθεί από την συνύπαρξη γης υψηλής παραγωγικότητας, τουρισμού, εξαιρετικά σημαντικών αρχαιολογικών χώρων (Φαιστός, Αγ, Τριάδα, Κομός), υγροβιότοπος των εκβολών του Γεροποτάμου, που έχει περιληφθεί στις ζώνες Ειδικής Προστασίας για την Ορνιθοπανίδα ( SPA ) με κωδικό GR 4310012, παραλία με αμμοθίνες τόπος ωοτοκίας της Carretta - Carretta, συνεχόμενη περιοχή Natura ( SPA GR 4310007 και pSCI GR 4310004).

Το έργο θα επιβάλλει μια ξένη δραστηριότητα στην περιοχή που θα ανατρέψει το πρότυπο ανάπτυξης της. Παρ΄όλα αυτά το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. πρόσφατα γνωμοδότησε θετικά για την Προμελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου που σχεδιάζεται να γίνει με ιδιωτικά κεφάλαια.

4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στην Ελλάδα, η έλλειψη σχεδιασμού και εφαρμογής του σχεδιασμού, η έλλειψη περιβαλλοντικής παιδείας, ο προσανατολισμός των πολιτών από την πολιτεία στις αξίες τις οικονομίας, έχει ανυπολόγιστες συνέπειες για τη φυσική και πολιτιστική ταυτότητα της χώρας. Οι συνέπειες αυτές είναι πολύ μεγαλύτερες για τα μικρά και μεγάλα νησιά, μεταξύ των οποίων η Κρήτη και για τις παράκτιες περιοχές. Το μέλλον προδιαγράφεται ακόμα χειρότερο εξ΄αιτίας του αναπτυξιακού πρότυπου και του χωροταξικού σχεδιασμού που προωθείται.

Ιδιαίτερα κινδυνεύουν οι προστατευόμενες περιοχές που δεν είναι αναγνωρίσιμες ως δασικές εκτάσεις, με βάση τον ορισμό του δάσους και δεν αξιολογείται από τους πολίτες η πραγματική σημασία τους λόγω έλλειψης ενημέρωσης.

Σε συνθήκες άκρατου φιλελευθερισμού η οποιαδήποτε απαγόρευση γίνεται δυσάρεστη και γιαυτό η πολιτεία την αποφεύγει. Έτσι, το γεγονός ότι οι προστατευτέες περιοχές στην Ελλάδα είναι εκτεταμένες, συχνά γίνεται αντιληπτό όχι ως πλεονέκτημα αλλά ως εμπόδιο. Αυτό καλλιεργείται και από μεγάλη μερίδα των ΜΜΕ.

Στις προστατευόμενες περιοχές όχι μόνο δεν απαγορεύεται μεγάλο μέρος από τις δραστηριότητες των κατοίκων αλλά συχνά επιβάλλεται και συμβάλλει στην προστασία τους. Αυτό που επιβάλλεται είναι η ορθή διαχείρισή τους. Όταν, όμως τόσο η διαχείριση, όσο και η ενημέρωση είναι ανύπαρκτες, οι περιοχές αυτές οδηγούνται σε υποβάθμιση της περιβαλλοντικής αλλά και της οικονομικής αξίας τους. Αυτό ακριβώς επικαλούνται στη συνέχεια και αυτό αξιοποιούν τα επιχειρηματικά συμφέροντα για να υποκαταστήσουν τις τοπικές κοινωνίες και να προχωρήσουν σε ακόμα μεγαλύτερες καταστροφές αλλά και να επιδιώξουν μεγαλύτερα κέρδη.

Δίκτυο ΟικοΚρήτη, Απρίλιος 2008


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1) Προστασία της χλωρίδας, βελτίωση και αύξηση της πανίδας, διατήρηση των γεωμορφολογικών σχηματισμών, προστασία των φυσικών καλλονών, διενέργεια επιστημονικών  ερευνών κλπ
2) Ν.Δ. 966/1971
3) Είδος ορχιδέας ενδημικό της Κρήτης, που κινδυνεύει να εξαφανιστεί
4) Ν. 1650/1986 Φ.Ε.Κ. 160 Α΄/1986
5) Κεφάλαιο Δ’ του Ν.1650/1986
6) Ν. 1469/1950 «περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενεστέρων του 1830».
7) Π.Δ. 161/1984
8) www.itia.ntua.gr/filotis
9) Ν.Δ. 86/1969
10) Ν. 2637/1998 Φ.Ε.Κ. 200 Α΄/1998
11) Η συνθήκη Ραμσάρ υπογράφηκε το 1971 στην πόλη Ραμσάρ του Ιράν
12) WWF: «Προστασία των υγροτόπων του Αιγαίου», Ενημερωτικό Δελτίο Ιούνιος 2007
13) CooRdination of Information on the Environment /Οδηγία  85/338/ΕΟΚ/ Επίσημη Εφημερίδα L 176, 6.7.85
14) Η ελληνική νομοθεσία εναρμονίστηκε με την Οδηγία 92/43 το 1998 με την Κ.Υ.Α. 33318/3028/1998 (Φ.Ε.Κ. 1289 Β΄/1998) «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων), καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας».
15) Ν. 2742/1999
16) http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15178&m=A44&aa=1
17) Υ.Α. 25291/25-6-2003 / ΦΕΚ Β΄1486/ 10.10.2003
18) Σύμφωνα με τη νομοθεσία ιδιωτικά και δημόσια έργα σε περιοχές NATURA αδειοδοτούνται μόνο από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.
19) Τόπος Κοινοτικής Σημασίας της Οδηγίας 92/43 και Ζώνη Ειδικής Προστασίας της Οδηγίας 79/409