Υπάρχει πρόβλημα λειψυδρίας;
Ακούμε και διαβάζουμε συχνά ότι υπάρχει πρόβλημα λειψυδρίας ή ανεπάρκειας νερού ή και σοβαρή υποβάθμιση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα σε διάφορες περιοχές της χώρας. Στην πραγματικότητα -και σ' αυτό οι ερευνητές συμφωνούν- η Ελλάδα σαν σύνολο παρουσιάζει ακόμη επάρκεια υδάτινου δυναμικού όσον αφορά στις βροχοπτώσεις και στην κατάσταση των υπόγειων υδροφορέων, ακόμα και καθώς βαίνουν μειούμενες οι βροχοπτώσεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής στον πλανήτη.
Βέβαια, ο ίδιος ο φυσικός κύκλος του νερού δεν είναι χωρίς προβλήματα για τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Τα προβλήματα αυτά προσδιορίζονται συγκεκριμένα στην ανισοκατανομή των βροχοπτώσεων στις διαφορετικές περιοχές της χώρας (Βοράς – Νότος, νησιά) και στο γεγονός ότι οι βροχές συχνά είναι καταρρακτώδεις αλλά σύντομες με αποτέλεσμα η γη να μην προλαβαίνει να απορροφήσει νερό αλλά αντίθετα να διαβρώνεται το έδαφος και να εντείνεται το φαινόμενο της ερημοποίησης.
Τα προβλήματα του νερού που απασχολούν την Ελλάδα οφείλονται κυρίως στην κακή έως εγκληματική διαχείρισή του που πολλές φορές φτάνει ως την άγρια εκμετάλλευσή του και εκφράζονται με δύο κυρίως τρόπους. Πρώτον όταν η ζήτηση σε ορισμένες περιοχές -όπως τα μεγάλα αστικά κέντρα και οι πεδιάδες με εντατικές καλλιέργειες- αυξάνει τόσο ώστε να υπερβαίνει την δυνατότητα ανανέωσης του φυσικού αυτού πόρου με αποτέλεσμα την εξάντληση του ή τη στέρησή του από άλλες γειτονικές περιοχές και δεύτερον όταν η ρύπανση και η μόλυνση είναι τόσο έντονη ώστε η κατάσταση του νερού και του εδάφους να είναι επικίνδυνη για την υγεία των ανθρώπων και για το φυσικό περιβάλλον τους.
Η άγρια εκμετάλλευση
Η εκμετάλλευση του νερού όπως εφαρμόστηκε τις τελευταίες δεκαετίες και εξακολουθεί να εφαρμόζεται, είχε συχνά καταστροφικές επιπτώσεις και στην επάρκεια και την ποιότητα του πόρου αλλά και στο φυσικό περιβάλλον. Σε πολλές περιπτώσεις, κυρίως στην υποβάθμιση των ποταμών, υπεύθυνη ήταν η ΔΕΗ με τα υδροηλεκτρικά φράγματα. Η κύρια ευθύνη όμως αναλογεί στην γενικότερη ληστρική αντίληψη εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων που επικρατεί όχι μόνο στις κυβερνήσεις και στα κόμματα εξουσίας. Η ίδια ευθύνη αντιστοιχεί και σε μεγάλα τμήματα της αριστεράς, είτε της παραδοσιακής είτε της ανανεωτικής αλλά ακόμη και της εξωκοινοβουλευτικής καθώς επικρατεί ακόμη η λογική της εξυπηρέτησης των συντεχνιακών συμφερόντων και της άνευ όρων ανάπτυξης.
Η υπερεκμετάλλευση του νερού εκφράστηκε μέσα από ένα πλέγμα δεκάδων χιλιάδων γεωτρήσεων σε όλη τη χώρα και με την πρακτική, αρχικά των αποξηράνσεων λιμνών και σήμερα των μεγάλων φραγμάτων και των εκτροπών των ποταμών που αναστρέφουν την φυσική πορεία του νερού στερώντας το από κάποιες περιοχές και πλημμυρίζοντας άλλες και με πολλές-πολλές άλλες επιπτώσεις μερικές από τις οποίες, μη αναστρέψιμες.
Η εκτροπή της λογικής
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίφημη υπόθεση της εκτροπή του Αχελώου ποταμού που αποτελεί σήμερα ένα μεγάλο σχολείο για την περιβαλλοντική πολιτική και τη νομολογία του περιβάλλοντος της χώρας.
Σχεδόν όλο το υδατικό δυναμικό της Θεσσαλίας καταναλώνεται κάθε χρόνο για να αρδεύεται με σπάταλες μεθόδους το βαμβάκι. Παρά ταύτα, το νερό δεν είναι αρκετό για αυτή την υδροβόρα μονοκαλλιέργεια που διατηρείται μόνο χάρη στις επιδοτήσεις της Ε.Ε. Εδώ σήμερα σχεδιάζεται και κατασκευάζεται το της εκτροπή των νερών του Αχελώου που προορίζονται για να αρδεύουν
Η εκτροπή, όμως, δεν λύνει το πρόβλημα αλλά το μεταθέτει και το επιδεινώνει καθώς η αλήθεια είναι ότι η βιομηχανική γεωργία καταστρέφει το περιβάλλον της Θεσσαλίας. Η επιλογή αυτή οδήγησε στην εγκατάλειψη της γεωργικής πρακτικής της αμειψισποράς (εναλλαγής) των καλλιεργειών, στην απόπλυση των εδαφών από την υπεράρδευση, την παντελή έλλειψη οργανικής ουσίας, την ολοένα πιο εκτεταμένη χρήση χημικών λιπασμάτων με επιπλέον αποτελέσματα τη ρύπανση, την αύξηση του κόστους, τη μείωση της βιοποικιλότητας. Η επιλογή αυτή ακόμη καταστρέφει τους μικρούς αγρότες που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στις αυξανόμενες απαιτήσεις της, καθώς επίσης καταστρέφει την υγεία καταναλωτών και παραγωγών, ενώ η εξάντληση των νερών για αστική και γεωργική χρήση σε συνδυασμό με τη νιτρική ρύπανσή τους από τα φυτοφάρμακα έχουν φθάσει σε οριακό σημείο.
Ο Πηνειός ειδικότερα που αποτελεί τον μεγαλύτερο ποταμό της περιοχής έχει απωλέσει τον μεγαλύτερο όγκο των νερών του και κινδυνεύει να μετατραπεί σε ξεροπόταμο ενώ έχει ρυπανθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Άλλωστε όλοι οι φυσικοί υγρότοποι της Θεσσαλίας έχουν πάψει να υπάρχουν από καιρό, όπως η λίμνη Κάρλα που αποξηράνθηκε πλήρως το 1962 στο όνομα της "ανάπτυξης".
Ήδη ο Αχελώος στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας έχει πάψει να είναι ποταμός, αφού τα τρία φράγματα της ΔΕΗ τον μετέτρεψαν σε μία αλληλουχία τεχνητών λιμνών. Εκεί κατασκευάστηκε το 1963 το φράγμα των Κρεμαστών, το μεγαλύτερο της Ευρώπης, με έναν τεράστιο ταμιευτήρα 4.700.000 μ3 όπου λειτουργεί ο μεγαλύτερος υδροηλεκτρικός σταθμός στη χώρα. Όταν ολοκληρώθηκε το έργο, δεκάδες ιστορικά χωριά, μνημεία και γεφύρια διαγράφηκαν από το χάρτη ενώ η συσσώρευση μεγάλου όγκου νερού είχε σαν αποτέλεσμα τη μεταβολή του κλίματος στην περιοχή και ως επιστέγασμα τον καταστρεπτικό σεισμό της 5ης Ιούλη 1966. Τα νέα φράγματα στη Συκιά και στη Μεσοχώρα θα αποτελειώσουν αυτό που χιλιετίες είναι ο Αχελώος.
Εκτροπές και φράγματα παντού
Ανάλογο ζήτημα με αυτό του Αχελώου, σε μικρότερη κλίμακα αλλά εξαιρετικά μεγάλο για τα μέτρα του νησιού της Κρήτης είναι και το μεγάλο φράγμα (χωρητικότητας 30 εκ. μ3) στον χείμαρρο Αποσελέμη στους πρόποδες των Λασιθιώτικων βουνών στα ανατολικά του Νομού Ηρακλείου. Το φράγμα αυτό πολεμήθηκε έντονα από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, τους κατοίκους της περιοχής και τον Δήμο αλλά σήμερα κατασκευάζεται, παρόλο που ήδη έχει γενικευτεί η αμφισβήτησή του, διότι είναι ένα έργο ώριμο για …απορρόφηση κονδυλίων. Προορίζεται για την ύδρευση του Ηρακλείου και έξη άλλων δήμων αλλά δεν θα έχει …νερό! Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ αναμένεται, όταν ολοκληρωθεί το έργο, να δώσει στο Ηράκλειο περίπου 5.000.000 μ3 νερού, η πόλη έχει πάνω από 50% απώλειες από το πεπαλαιωμένο δίκτυο ύδρευσης, ποσοστό που αντιστοιχεί σε περίπου 10.000.000 μ3 νερού! Και σ' αυτό το έργο όμως καταστρέφονται οικοσυστήματα, θάβονται μεσαιωνικά χωριά και μνημεία, εκτρέπονται τα νερά του Οροπεδίου Λασιθίου και τίθεται σε μόνιμο κίνδυνο από τυχόν θραύση του τεράστιου χωμάτινου φράγματος ένα ακόμα χωριό αφού βρίσκεται χαμηλότερα και μόλις μισό χιλιόμετρο μετά το φράγμα.
Οι περιπτώσεις όπως η εκτροπή του Αχελώου δεν είναι ελληνική αποκλειστικότητα, όπως το σχέδιο Garriso Diversio Unit, που ξεκίνησε τη δεκαετία του '50 στις ΗΠΑ: Το έργο προέβλεπε μεταφορά νερού από τη λίμνη Sakakawea του Misouri στην υδρολογική λεκάνη του ποταμού Hudson στον Καναδά. Οι προβλεπόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής εξαιτίας της εντατικοποίησης των αρδεύσεων ήταν τέτοιες που τελικά το έργο εγκαταλείφθηκε, αφήνοντας πίσω του εκατοντάδες ημιτελή έργα για να μείνει στην ιστορία ως Garriso Fiasko!
Η πιο πρόσφατη ακύρωση έργου ανάλογου με την εκτροπή του Αχελώου έγινε το 2005 στην Ισπανία, κι αφορούσε την εκτροπή του ποταμού Έβρου. Η εκτροπή που περιλαμβανόταν στο εθνικό plan hidrologico, είχε ως στόχο την εκτροπή 1.000.000 μ3. από τα νερά του προς τα νοτιοανατολικά, προκειμένου να αρδευτεί η περιοχή της Βαλένθια η οποία εξαιτίας της υπεράντλησης των υδάτων -για την ανάπτυξη ενός μοντέλου μαζικού τουρισμού με γήπεδα γκολφ και υπερεντατικές καλλιέργειες- αντιμετωπίζει το φάσμα της ερήμωσης. Οι προβλεπόμενες επιπτώσεις του έργου στο δέλτα του Έβρου στην Καταλωνία προκάλεσαν έντονες κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις για το νερό, έχοντας σαν τελικό αποτέλεσμα την ακύρωσή του.
Πολλά από τα 45.000 φράγματα που υπάρχουν σήμερα σε 140 χώρες σε όλο τον κόσμο βαρύνονται για την καταστροφή των μισών υγροτόπων του πλανήτη και τον εκτοπισμό 80 εκατομμυρίων ανθρώπων από τον τόπο κατοικίας τους. Το βάρος τους έχει τόση δύναμη που οι επιστήμονες θεωρούν ότι ευθύνονται για μια ελαφρά μεταβολή στην ταχύτητα της περιστροφής της γης, την κλίση του άξονά της και τη μορφή του πεδίου βαρύτητας!
Σύμφωνα με τον Ζακ Λέσλι, συγγραφέα του βιβλίου "Deep water" «όλα ξεκίνησαν από το φράγμα Χούβερ στον ποταμό Κολοράντο, υπεύθυνο για το 90% της υδροδότησης του Λας Βέγκας, για να κορυφωθούν με την εντατική κατασκευή φραγμάτων στις αρχές της δεκαετίας του ’70 από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη ώς την Ασία, την Αφρική και την Αυστραλία». «Χωρίς τα φράγματα του Κολοράντο, θα είχε αποφευχθεί η απόθεση στη γη εκατομμύρια τόνων αλατιού, που κάποτε μετέφερε ο ποταμός στη θάλασσα και σήμερα δηλητηριάζουν καθημερινά το έδαφος. Στην Ινδία, η Μέντα Πατκάρ, εμβληματική μορφή της εκστρατείας κατά των αμφιλεγόμενων φραγμάτων στον ποταμό Ναρμάντα, είναι ο άνθρωπος που γνωρίζει όσο λίγοι τις αληθινές διαστάσεις του «μεγαλύτερου προγράμματος υδάτινης διαχείρισης που έγινε ποτέ». Oταν αυτό ολοκληρωθεί, σε τουλάχιστον 30 χρόνια από σήμερα, ο Ναρμάντα και οι 41 παραπόταμοί του θα φιλοξενούν 30 μεγάλα, 135 μεσαία και 3.000 μικρότερα φράγματα! Είναι χαρακτηριστικό πως ένα και μόνο φράγμα, το Σαρντάρ Σαροβάρ, που τυχαίνει να είναι και το μεγαλύτερο του προγράμματος, θα αναγκάσει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν οριστικά τις εστίες τους.
Ο καθηγητής Aνθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ, Τάιερ Σκάντερ, έφτασε στην Αφρική το 1956, πιστεύοντας πως τα φράγματα μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο προς το καλύτερο. Σήμερα ομολογεί πως «το χειρότερο πράγμα που μπορείς να κάνεις σε έναν άνθρωπο, εκτός από το να τον σκοτώσεις, είναι να τον μετακινήσεις παρά τη θέλησή του». Στην Αυστραλία το 1936 η κατασκευή του φράγματος Χιουμ δημιούργησε τη μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη του Νότιου Ημισφαιρίου για τα δεδομένα της εποχής, τροφοδοτώντας με νερό την άνυδρη Nοτιοανατολική Αυστραλία. Αυτή ήταν μόνο η αρχή. Το ένα φράγμα έφερε το άλλο και σήμερα η ευρύτερη περιοχή βρίσκεται αντιμέτωπη με το ενδεχόμενο μιας ξηρασίας άνευ προηγουμένου, λόγω της αλόγιστης άντλησης νερού στην οποία προβαίνουν συστηματικά οι αγρότες. «Τα φράγματα δεν είναι τίποτα άλλο παρά φονικά όπλα με την κάννη τους στραμμένη στα ποτάμια και σε μας τους ίδιους», καταλήγει ο Ζακ Λέσλι στο βιβλίο του. «Είναι η περίτρανη απόδειξη της τζογαδόρικης φύσης των κοινωνιών που τα έχτισαν».
Χωρίς γνώση και μελέτες
Αυτά τα προβλήματα των εκτροπών των ποταμών και των μεγάλων φραγμάτων είναι ήδη γνωστά σε όλο τον κόσμο. Δυστυχώς εδώ, όπως και στην Τουρκία, την Ινδία και αλλού, το μάθημα δεν φαίνεται να το πήραμε και επιμένουμε στις απαρχαιωμένες αντιλήψεις. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς υδρογεωλόγος για να αντιληφθεί ότι το να στερήσουμε από τους υπόγειους υδροφορείς τεράστιες ποσότητες νερού για να τις διαχειριστούμε επιφανειακά σε άλλο τόπο είναι ληστρική και επικίνδυνη λογική. Το χειρότερο είναι ότι ενώ αυτές οι επεμβάσεις είναι ολοκληρωτικού χαρακτήρα, στη χώρα μας γίνονται απουσία γενικού σχεδιασμού που να βασίζεται στη γνώση και τη μελέτη της υδρογεωλογικής κατάστασης των λεκανών απορροής. Η νομοθεσία της Ε.Ε., κυρίως με την οδηγία 2000/60 για το νερό, επιβάλει τις μελέτες αυτές και θεωρεί μη αποδεκτή την μεταφορά νερού από μια υδρογεωλογική λεκάνη σε μια άλλη αλλά η ίδια η οδηγία και ακόμη περισσότερο η εθνική εναρμόνιση (ν. 3199/2003) αφήνει πολλά παράθυρα ανοικτά για να δικαιολογηθούν οι επιλογές του παρελθόντος και να συνεχιστεί η ίδια πρακτική.
Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις δεν χάνουν ευκαιρία να τονίζουν ότι αυτές οι πρακτικές είναι ανόητες και εγκληματικές και όσοι τις υποστηρίζουν είναι τουλάχιστον ανεύθυνοι. Σήμερα επικεντρώνονται σε αιτήματα όπως να εφαρμοστεί χωρίς εκπτώσεις και καθυστερήσεις η Κοινοτική Οδηγία για το νερό και να γίνουν οι μελέτες και η οριοθέτηση των λεκανών απορροής και να σταματήσουν τα μεγάλα έργα που έχουν δραματική επίδραση στο υδρογεωλογικό καθεστώς, Ζητούν ακόμα να εφαρμοστούν οι πολιτικές και πρακτικές εξοικονόμησης του νερού για την άρδευση και την ύδρευση και να εκπονηθούν αξιόπιστα διαχειριστικά σχέδια για το νερό που δεν θα λαμβάνουν ως δεδομένα αυτά τα έργα και που θα τεθούν σε δημόσια διαβούλευση από τους επιστημονικούς φορείς και τις τοπικές κοινωνίες.
Νερό για τα γήπεδα γκολφ και τις πισίνες
Μια ακόμη σκανδαλώδης παράμετρος που διαμορφώνεται στην διαχείριση του νερού σήμερα είναι οι τεράστιες ποσότητες που απαιτούνται από τα λόμπυ των κτηματομεσιτών και των κατασκευαστών γηπέδων γκολφ για να ποτίζονται οι εντατικές καλλιέργειες του γρασιδιού αλλά και να γεμίζουν οι χιλιάδες πισίνες που σχεδιάζουν. Σε όλη τη χώρα προγραμματίζονται δεκάδες μεγάλες τουριστικές επενδύσεις βάση ενός μοντέλου που με κύρια και κοινά χαρακτηριστικά έχει την ύπαρξη ενός ή περισσότερων γηπέδων γκολφ, το κτίσιμο γύρω τους ή κοντά τους χιλιάδων παραθεριστικών κατοικιών προς χρονομίσθωση ή πώληση και την εφαρμογή του συστήματος του "ενσταυλισμένου" τουρισμού ή αλλιώς "all inclusive". Στις συνθήκες της μεσογειακής Ελλάδας και ιδιαίτερα στις ξηροθερμικές περιοχές της Κρήτης ή της Πελοποννήσου οι ανάγκες ενός γηπέδου γκολφ 18 οπών συγκρίνονται με αυτές μιας πόλης 10.000 – 20.000 κατοίκων. Για να περιορίσουν τις αντιδράσεις, μερικοί επενδυτές όπως στην περίπτωση του φαραωνικού έργου στο ακρωτήριο Σίδερο στην Ανατολική Κρήτη, σχεδιάζουν ενεργοβόρα και ρυπογόνα εργοστάσια αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού που όμως θα ποτίζουν ειδικές ποικιλίες γρασιδιού που αντέχουν στο υφάλμυρο νερό με αποτέλεσμα να κινδυνεύει με αλάτωση ο υδροφόρος ορίζοντας και η βιοποικιλότητα.
Κι εδώ οι περιφερειακές περιβαλλοντικές οργανώσεις της χώρας, με το κύριο βάρος να πέφτει σε αυτές της Κρήτης, και έχοντας στο πλευρό τους μεγάλο μέρος των τοπικών κοινωνιών έχουν ξεκινήσει έναν πολύπλευρο και τιτάνιο αγώνα ενάντια στις εταιρείες των επενδυτών και την αντίληψη της άγριας ανάπτυξης που διέπει την πολιτεία και υπέρ μιας άλλης, βιώσιμης, τοπικής ανάπτυξης.
Η ιδιωτικοποίηση του νερού χτύπα την πόρτα μας;
Ακούγεται συχνά ότι ο επόμενος πόλεμος θα γίνει για το νερό. Στην πραγματικότητα ο πόλεμος αυτός έχει ήδη αρχίσει εδώ και δεκαετίες είτε ανάμεσα σε κράτη και σε διαφορετικά συμφέροντα χρήσης είτε ανάμεσα στους πολίτες και τις πολυεθνικές εταιρείες που εκμεταλλεύονται το νερό σαν εμπόρευμα. Η ιδιωτικοποίηση ενός φυσικού πόρου όπως το νερό είναι ένα πραγματικό πρόβλημα του οποίου σημάδια του έχουμε αρχίσει να βλέπουμε και στη χώρα μας. Ίσως εδώ να μην έχουμε ακόμα υποδεχτεί -και ελπίζουμε αυτό να μην γίνει ποτέ- τις ιδιωτικές εταιρείες που υποκαθιστούν τις δημόσιες επιχειρήσεις υδάτων, έχουμε όμως από τη μια σοβαρά φαινόμενα υποβάθμισης της ποιότητας του πόσιμου νερού στα δίκτυα ύδρευσης με αποτέλεσμα να ευνοούνται σκανδαλωδώς οι πωλήσεις των εταιρειών εμφιάλωσης και από την άλλη άνθηση του φαινόμενου ιδιώτες να εκμεταλλεύονται γεωτρήσεις για να πουλούν τα υπόγεια νερά στους γεωργούς.
Το να θεωρείται το νερό εμπόρευμα και όχι δημόσιο αγαθό και φυσικός πόρος όπως ο αέρας είναι αποτέλεσμα της επικράτησης των νόμων της αγοράς πάνω από τους νόμους της δημοκρατίας και είναι η αρχή για την κακή διαχείρισή του.
Αριστείδης Παπαδάκης
Μέλος της Γραμματείας του δικτύου των περιβαλλοντικών οργανώσεων της Κρήτης "ΟικοΚρήτη"
Πηγές:
1) Άρθρα από το αρχείο του www.ecocrete.gr όπως "Ο ποταμός Αχελώος και η εκτροπή του, Δημήτρης Ανδρουτσόπουλος, 2006.
2) Βιβλίο "Deep water" Jacques Leslie, 2005, Farrar Straus Giroux.
3) Αφιέρωμα στο ζήτημα του νερού στη Λατινική Αμερική, περιοδικό ΑΛΑΝΑ, Ιούνιος 2008.